Sveti Sava i Manastir Sv. Nikole u Pribojskoj Banji

Nije sačuvan veliki broj podataka o vezama Svetog Save sa manastirom Sv. Nikole u Dabru (kao što je slučaj sa drugim poznatim manastirima). Iako malobrojni, ovi podaci su dragoceni pokazatelj značaja manastira Sv. Nikole u srednjovekovnoj srpskoj državi i crkvi. Sveti Sava je podstakao osnivanje mnogih naših manastira (od kojih je Hilandar najveći i najslavniji); između ostalih i manastira Mileševe, u čijem je podizanju učestvovao i gde je kasnije i sahranjen.

Za razliku od Mileševe, manastir Sv. Nikole u Banji je u vreme Svetog Save, već postajao kao ugledno monaško sedište, smešteno na važnom srednjovekovnom putu, pored lekovitih izvora tople vode. Banja se tada nalazila u župi Dabar, čiji je bila centar, pošto su župe predstavljale teritorije pojedinih gradova koje su bile župska sedišta.

Sveti Sava je, po ugledu na vizantijske tj. grčke pravoslavne manastire, uredio pravila monaškog života u srpskim manastirima. To je zapisao u tipicima pojedinih manastira. Za manastir Sv. Nikole u Banji značajan je Tipik manastira Studenice, zadužbine velikog župana Stefana Nemanje, oca Svetog Save.
Studenički tipik nastao je početkom 13. veka izmeđi 1207. i 1215. godine. U njemu je između ostalog, određen način biranja potonjih igumana – anhimandrita studeničke lavre, pošto je prvi iguman Sveti Sava izabran direktno. O izboru studeničkog igumana odlučivale su starešine 6 srpskih manastira: Sv. Đorđa u Rasu, Sv. Nikole u Toplici, Sv. Nikole u Kaznovićima, Presvete Bogorodice u Gracu, Sv. Nikole u Dabru i Sv. Georgija u Dabru.
Prva tri manastira čiji se igumani ovde pominju su, kao i Studenica, zadužbine Stefana Nemanje. To su: Sv. Đorđe u Rasu, danas poznatiji kao Đurđevi Stupovi, Sv. Nikola u Toplici, kod današnje Kuršumlije i Sv. Nikola u Kaznovićima, ustvari manastir Končulić. Četvrti manastir je Bogorodica Gradačka, zadužbina Nemanjinog brata, kneza Stracimira.
Poslednja dva manastira čijim igumanima je pripala velika odgovornost i čast da biraju starešinu manastira Studenice, nalazili su se u srednjovekovnoj župi Dabar, u srednjem Polimlju, sa leve i desne strane reke Lima, kod nama savremenog grada Priboja.To su Sv. Nikola i Sv. Georgije. Oba manastira podignuta su još pre vladavine porodice Nemanjić, u tadašnjem Starom Vlahu, srcu srednjovekovne srpske države, i u Savino vreme već su značajni i poznati.
Manasir Sv. Georgije je kasnije dobio ime manastir Orahovica. Istraživanja i obnova Sv. Georgija tj. Orahovice, čiji ostaci se nalaze u selu Mažićima, su u toku.
Sv. Nikola je u narodu poznatiji kao manastir Banja. Banja je u istoriju ušla preko dela arabljanskog geografa Muhameda as Sarif al Idrisija. On je za normandskog kralja Rođera II izradio geografsku kartu sveta uz komentar, tzv. Geografiju. Među malobrojnim nazivima sa teritorije Srbije, Idrisi je na svojoj karti sveta zabeležio i Banju (Banija). On je napisao da je Banja mali utvrđeni grad pored reke Lima (Lima).

Svet Sava je 1217. godine postao prvi arhiepiskop samostalne srpske crkve. On je srpsku arhiepiskopiju podelio na deset episkopija. Za jednu od tih prvobitnih arhiepiskopija, Sveti Sava je 1219 – 1220.godine, proglasio manastir Sv. Nikole na Banji. Tako je manastir Banja postao njegovom odlukom, episkopsko središte srednjovekovne župe Dabar.

Svakako su ugled manastira Sv. Nikole Dabarskog u narodu i zemlji, i njegova starina, odigrali veliku ulogu prilikom imenovanja za episkopsko sedište. Veoma važan razlog bila je i međusobna teritorijalna povezanost prvih srpskih eparhija sa tadašnjim uređenjem srpske države po oblasnom sistemu (svaka oblast dobila je episkopsko mesto).
Prema crkvenim propisima, episkop nije mogao biti postavljen u selu ili malom gradu. Zbog toga se s pravom smatra da je Banja u to vreme, početkom 13. veka već veliko naseljeno mesto tj. grad. Sava je odabrao i prvog episkopa manastira Sv. Nikole u Dabru i to je bio jedan od njegovih posebno obučenih učenika iz Hilandara po imenu Hristofor.
Sada je već sasvim sigurno da se tadašnja crkva manastira Banje nalazila na mestu na kome je i današnja crkva Sv. Nikole ta prvobitna građevina Sv. Nikole poslužila je kao osnova tj. polazište i za potonje hramove, koji su uvek iznova obnavljani, kad god bi iz bilo kojih razloga stradali.
Prvu od tih obnova izvršio je kralj Stefan Dečanski početkom14. veka, na fresci naslikanoj na južnom zidu crkve Sv. Nikole. Od tada, manastir je rušen i obnavljan, ali nikada nije potpuno zapusteo. Poslednja, četvrta velika obnova završena je 1902. godine i njenu stogodišnjicu manastir je dostojno obeležio.

Sveti Sava boravio u Manastiru na Banji

Mi danas ne znamo kada i koliko puta je Sveti Sava dolazio u manastir Sv. Nikole Dabarskog u Banji. Sigurno je, međutim, da nije mogao postaviti sedište episkopije u ovom manastiru, a da nije lično boravio u njemu. Pisanih tragova u tome nema, a da li će arheološka israživanja dati neki materijalni trag, pokazaće vreme.
Sveti Sava se nije bavio samo uređenjem monaškog života, već se starao i o zdravlju naroda, te je u manastiru Studenici podigao našu prvu bolnicu. Ova bolnica se nije očuvala, stradala je tokom vremena, ali je zato u manastiru Sv. Georgija u Dabru tj. Orahovici u Mažićima otkrivena zgrada bolnice sa medicinskim instrumentima i čak lekarskim naočarima. Iako je iz kasnijeg vremena, ova bolnica pokazuje da se lečenje ljudi u našaj prošlosti obavljalo na stručan i profesionalan način, od strane za to obrazovanih monaha – lekara i da se sistem lečenja pri manastirima, koje je započeo Sv. Sava održao tokom vekova.
Kako je Banja bukvalno iznikla na lekovitim, termalnim vodama sigurno je u njoj, već u Savino vreme, morala postojati neka organizovana pomoć bolesnim osobama. Možda će neki dokaz o srednjovekovnoj bolnici na Banji, pružiti sistematska istraživanja manastirske celine, kao i celog mesta Banje.
Sveti Sava je i osnovao i prve škole kod Srba. One su radile pri manastirima i to je duga tradicija, koja je u savremenom dobu obnovljena, na malo drugačiji način. Kakve su boile škole i manastira Banje, još uvek se ne zna. Pronađeni su, međutim, materijalni tragovi o pismenosti na Banji. Tokom poslednjih arheoloških istraživanja otkriven je luksuzni pisarski pribor izrađen od srebra, tzv. Divit, koji se sastoji od dva stila za pera i mastionice sa očuvanim okamenjenim mastilom.
Duh Svetog Save prisutan je na Banji i u periodu turske okupacije, a pravi primer za to su upravo pokušaji da se otvori škola za đake.
Prilikom treće obnove manastira Banje, preduzete sredinom 19. veka, osim obnove hrama Sv. Nikole, podignuta je jedna kućica na dva sprata, skromne ćelije za monahe, kupatilski bazen i han za goste. U jednoj ćeliji manastirskog konaka otvorena je škola, koja je radila kratko, tokom 1853. godine. Sledeći pokušaj da otvori školu preduzeo je Toma Bacetić, rođen u Banji kod Priboja. On se posle školovanja u Kneževini Srbiji, maja meseca 1858. godine vratio u rodno mesto sa željom da radi kao učitelj i da bude od koristi u prosvetnom radu svoga kraja. Međutim, tadašnje istorijske prilike mu nisu ble naklonjene.
Konačno, škola u Banji podignuta je 1894. godine a doziđivana do 1909. godine. Za školu nije dobijena dozvola turskih vlasti, već se ppribeglo lukavstvu: turske vlasti dozvoljavale su podizanje zgrada uz manastir, pa je škola podignuta kao manastirska pomoćna zgrada. Zidana je od borove građe po sistemu dizme. Škola je bila dugačka 16, a široka 12 metara. Imala je jednu učionicu, trpezariju za ručavanje učenika, učiteljski stan od sobe i kuhinje. Građu za školu, u svetlom duhu i tradiciji svetosavlja dao je manastir Banja.

Autor teksta je arheolog Marina Bunardžić, viši kustos Rebubličkog zavoda za zaštitu spomenika kulture,

inače doktorand na temi „Arheološki nalazi Srednjeg i Donjeg Polimlja od  XII do  XVII veka“.